نظریه پیمانه ای ذهن (Modularity of mind)

پیمانه ای بودن ذهن، نظریه ای است که بیان می دارد ذهن، دست کم تا حدی از ساختارهای عصبی ذاتی یا پیمانه ها (مدول ها) تألیف یافته است. این پیمانه ها کارکردهای متمایزی دارند که به نحو تکاملی تحول یافته اند.

بررسی های تاریخی

از لحاظ تاریخی، پرسش های مربوط به معماری کارکردی ذهن (functional architecture) به دو نظریه متفاوت درباره ماهیت قوای ذهنی تقسیم می شوند. اولین نظریه را می توان به عنوان دیدگاه افقی (horizontal view) مشخص نمود چون در این دیدگاه به فرآیندهای ذهنی به گونه ای برخورد می شود که گویی آنها تعاملاتی بین قوایی مانند حافظه، تخیل، قضاوت، و ادراک هستند که حوزه اختصاصی (domain specific) ندارند (برای مثال، یک قضاوت کماکان یک قضاوت باقی می ماند چه به یک فرآیند ادراکی ارجاع شود و چه به یک فرآیند مفهوم سازی/اندریافت).
دومین نظریه را می توان به عنوان دیدگاه عمودی (vertical view) مشخص نمود چون مدعی است که قوای ذهنی بر مبنای اختصاصی بودن حوزه ای (domain specificity) تمایز یافته اند، ژنتیکی تعین یافته اند، با ساختارهای نورولوژیکی همبسته اند، و از لحاظ محاسباتی خودمختار هستند.

خاستگاه دیدگاه عمودی به قرن نوزدهم و نهضتی که جمجمه شناسی (phrenology) نام گرفته، وبنیادگذارش فرانتس جوزف گال (Franz Joseph Gall) برمی گردد. گال مدعی بود که قوای ذهنی خاص را می توان به نحو دقیق، به گونه انطباق یک به یک، با نواحی فیزیکی خاص مغز مرتبط ساخت. در نتیجه برای نمونه، سطح هوشی فرد را می توان به طور حقیقی، از اندازه برآمدگی خاص قطعه آهیانه ای خلفی اش به دست آورد. این دیدگاه ساده انگارانه پیمانه ای بودن، با گذشت زمان تأییدی به دست نیاورد.

نظریه پیمانه ای بودن ذهن فودور

جری فودور (Jerry Fodor) در دهه ۱۹۸۰، ایده پیمانه ای بودن ذهن را، هرچند بدون مفهوم جایگاه فیزیکی دقیق آن احیاء کرد. فودور با الهام از ایده دستگاه فراگیری زبان چامسکی (language acquisition device) و سایر آثار در زبانشناسی همچنین در حوزه فلسفه ذهن و نتایج تلویحی خطاهای بصری (optical illusions)، با چاپ کتاب «پیمانه ای بودن ذهن» (Modularity of Mind)، در سال ۱۹۸۳، مدافع اصلی این ایده شد.

برطبق نظر فودور، یک پیمانه جایی بین دیدگاه های رفتارگرایانه و شناختی درباره فرآیند های سطوح پایین اشغال می کند.
رفتارگرایان تلاش دارند بازتاب ها را که فودور پیله بندی شده (encapsulated: از لحاظ شناختی نفوذناپذیر یا تأثیرناپذیر از سوی حوزه های شناختی دیگر) و غیراستنباطی (non-inferential: گذرگاه های مستقیم بدون نیاز به اطلاعات اضافی) توصیف می کند، به جای ذهن بگذارند. فرآیندهای سطوح پایینی هستند که متفاوت از بازتاب ها، استنباطی هستند. این نظر را می توان از طریق براهین فقر محرک (poverty of the stimulus arguments) اثبات کرد؛ مبتنی بر این براهین، محرک تقریبی که از سوی مغز در درجه نخست دریافت می شود (نظیر تصویر دو بعدی دریافت شده بواسطه شبکیه چشم)، نمی تواند برونداد نتیجه شده (برای مثال، ادراک سه بعدی جهان) را توضیح دهد، در نتیجه فرم هایی از محاسبه (computation) لزوم می یابد.

در مقابل، شناخت گرایان فرآیندهای سطوح پایین را در پیوستار واحد با فرآیندهای سطوح بالاتر که استنباطی و از لحاظ شناختی نفوذپذیر (یعنی تحت تأثیر حوزه های شناختی دیگر، مانند باورها) هستند، می نگرند. نفوذپذیری فرآیندهای سطوح پایین، در برخی نمونه ها ، مانند کثیری از خطاهای بصری (برای نمونه خطای مولر-لایر) نشان داده شده که صادق نیست؛ در خطاهایی این چنینی به رغم آگاهی شخص از وجودشان، نسبت به اصلاح مقاومند. این نکته نشان می دهد که سایر حوزه ها، از جمله باورهای شخص، نمی تواند بر چنین فرآیندهایی تأثیر بگذارند. فودور این نتیجه را می گیرد که چنین فرآیندهایی شبیه فرآیندهای سطوح عالی استنباطی، و شبیه به بازتاب ها، پیله بندی شده (نفوذناپذیر) هستند.

هرچند فودور در کتاب «پیمانه ای بودن ذهن» از پیمانه ای بودن «سطوح پایین» فرآیندهای شناختی دفاع می کند با همین قوت بر پیمانه ای نبودن سطوح عالی تر فرآیندهای شناختی دلیل می آورد چون این دو دسته فرآیندها، ویژگی هایی متفاوت از هم دارند. فودور کتاب «ذهن آنگونه کار نمی کند» را در واکنش به کتاب «چگونه ذهن کار می کند» استیون پینکر، روانشناس تکاملی و پیرو نظریه پیمانه ای بودن فراگیر (massive modularity of mind: نظریه ای که معماری ذهن را تماما پیمانه ای می بیند)، از همین موضع نگاشت.

فودور (۱۹۸۳) مشخص کرد که سیستم های مدولار (پیمانه ای) باید، دست کم به میزان قابل توجه ای، ویژگی های معین زیر را شامل باشند:

۱- اختصاصی بودن حوزه (Domain specificity)، پیمانه ها تنها بر انواع معینی از دروندادها عمل می کنند- آنها تخصص یافته اند.

۲- پیله بندی اطلاعاتی (Informational encapsulation)، پیمانه ها نیاز ندارند به سیستم های روانشناختی دیگر برای عمل کردن رجوع کنند.

۳- شلیک اجباری (Obligatory firing)، پیمانه ها به شیوه اجباری و غیرارادی به جریان می افتند.

۴- سرعت سریع (Fast speed)، احتمالاً به دلیل اینکه پیله بندی و غیر ارادی اند؛ درنتیجه تنها به اطلاعات پایه محدود، نیازمندند و به زمان چندانی جهت عمل روی دروندادها وارده نیاز ندارند.

۵- بروندادهای سطحی (Shallow outputs)، بروندادهای پیمانه ها، بسیار ساده اند.

۶- دسترس پذیری محدود (Limited accessibility).

۷- فردپدیدآیی مشخص (Characteristic ontogeny)، ظهورشان تابع روال ونظم تحولی ثابت است.

۸- معماری عصبی ثابت (Fixed neural architecture)

پلیشین/ / Pylyshyn (1999) معتقد است گرچه همه ویژگی های فوق در پیمانه ها دیده می شوند اما ویژگی اساسی پیمانه ها همانا پیله بندی اطلاعاتی است که امضای اختصاصی پیمانه است؛ پیله بندی فرآیندهای درونی پیمانه یعنی هم از نفوذ شناختی مصون است و هم از دسترس پذیری شناختی. یک نمونه از این مسأله، همان آگاهی از خطای مولر-لایر است که فرآیند بینایی را تصحیح نمی کند.

به طور خلاصه، معماری ذهن از نظر فودور به این گونه است که داده های خام در اختیار پیمانه ها (قوای پیرامونی) قرار می گیرند که واحد های پردازنده اطلاعات تک ظرفیتی و پیله بندی شده اند. در این واحدها داده ها به سرعت پردازش می شوند و در اختیار قوای مرکزی شناختی قرار می گیرند که چندظرفیتی هستند یعنی به بروندادهای حواس مختلف دسترسی دارند، انعطاف پذیر و تغییر پذیرند، درنتیجه غیر پیمانه ای هستند و این قوا در خدمت حل مسأله، تصمیم گیری و طرح ریزی رفتاری اند. نتیجه نهایی این بخش، شکل گیری نظام باور ها و دیدگاه های نظری فرد درباره خود، جهان و آینده است.

تعداد پیمانه ها

فودور در صورت بندی اولیه، به ۶ پیمانه قائل بود: ۵ پیمانه برای حواس پنجگانه و یکی برای زبان. بعدها به پیمانه بازشناسی چهره نیز باور آورد. محققان بعدی، به تدریج پیمانه هایی چون پیمانه «نظریه ذهن/ ذهن خوانی» (theory of mind/ mind reading)، پیمانه های مختلف حرکتی، و پیمانه قصد یاب جهت چشم (eye direction detector) را به این مجموعه افزودند. در واقع امروزه با طیفی از نظریه ها در این زمینه روبرو هستیم که از نظریه حداقلی فودور شروع و به نظریه حداکثری روانشناسان تکاملی که کل ذهن را پیمانه ای می بینند، ختم می شود. چون پرداختن به نظریه روانشناسی تکاملی به تفصیل می انجامد، مستقل به آن در جستاری جداگانه خواهم پرداخت.

پیوست مقاله « نظریه پیمانه ای ذهن» از دانشنامه فلسفی استنفورد و دو کتاب از جری فودور را به اشتراک می گذارم.